Over sterven… zonder verbinding komen we niet volledig tot bloei.

Dag Lola, 

Je bent na lange jaren terug in Nederland. Hoe is het om hier terug te zijn? 
Terug zijn en blijven heeft wat voeten in aarde gehad …Ik had niet verwacht hier zo lang te zijn en dat het mijn ‘thuisland’ weer zou worden. Ik kwam hier om voor mijn moeder te zorgen , in de latere fase van haar leven en tot aan haar dood. Maar Moeder werd beter toen ik voor haar zorgen ging en leeft nu nog ! Daarnaast kon ik niet terug naar Australië vanwege Corona, ik brak mijn been en was daar ook bijna een jaar mee in de weer, weer een Corona golf en toen een kanker diagnose. Maar daarin vervlochten ook meteen al weer werk, creëren van zingeving en de samenleving hier in Nederland iets willen bieden op hebt gebied van sterven, de dood en rouw. En, niet te vergeten, de connectie met mijn lief, met wie ik al 57 jaar verbonden ben. Nu met de extra dimensie van een relatie die verder gaat dan de vriendschap die we al sinds ons derde levensjaar hadden.

Kun je iets vertellen over hoe je in Australië bleef hangen en wat precies deze plek op aarde voor jou betekende? 
Na een aantal jaren in Pakistan, India en Thailand – met uitstapjes naar Laos en Myanmar (toen Burma) – had ik enorme behoefte aan een ‘westerse samenleving’. Een land waar ik mijzelf verstaanbaar kon maken. Waar de culturele verschillen minder groot waren. Want hoewel ik die verschillen prachtig vind en reuze interessant, voelde ik ook het ‘alleen zijn’ dat door zulke verschillen ontstaat. En ik wilde mij niet aansluiten bij de grote groepen westerlingen die een ‘westers’ leven leiden in een ander land. Dus vertrok ik naar Nieuw Zeeland. Ik vond het heerlijk daar! En vroeg een verblijfsvergunning aan. Ik had alle punten die men behalen kon: geld, kwalificaties die populair waren en veel punten opleverde, mijn leeftijd. Ik was er zeker van dat ik kon blijven. Maar wat ik niet wist is dat het hebben van zoveel punten, alleen een ‘lootje in de trekking’opleverde. En tot mijn schrik was ik bij de eerste trekking niet een van de gelukkigen. Ik kreeg 72 uur om te vertrekken… En zo kwam ik in Australie terecht!
Ik zocht naar een land waar ik werken kon terwijl ik wachtte op de 2e trekking. Ook bij de tweede trekking was ik niet een van de gelukkigen en ik trok van Melbourne naar Sydney om zo uiteindelijk terug te keren naar Nederland. Maar daar ontmoette ik mijn eerste man! Het was liefde op het eerste gezicht. Na 10 dagen vertelde hij mij : “I think you should marry me” – ipv mij ten huwelijk te vragen, hihi. En 6 weken er na trouwden we. Ook na zijn dood, 3 jaar later en ik 1 maand zwanger van ons eerste kind, was het Australië waar ik voor koos. Het land, de natuur, dat wat ik ons kind zou kunnen bieden, de manier van leven die in Nederland onmogelijk zou zijn, maakte dat ik bleef. Australië is voor mij Vrijheid, Natuur en ook Gevaar. (Maar dat hield mij enorm scherp). Het is vooral een manier van leven. Geaard en met de Natuur. Ik voel mij er heel erg thuis. 

Hoe ben je er toe gekomen om het thema van de dood bespreekbaar te maken? 
De dood was vanaf mijn tienerjaren een terugkerend iets. Mijn tiener – en ook jong volwassen vrienden stierven op verschillende wijzen: ongeluk, suicide, ziekte en moord. Het werd al snel duidelijk dat de dood niet alleen voor oude mensen was. Als 21 jarige sociaal werker had ik een cliënt niet veel jonger dan ikzelf, die door grove fouten van het medisch personeel, een gezond, perfect maar dood kindje baarde. En ik schoot instinctief in de rol die ik ook nu nog en weer heb: levenseinde doula. Ik weet niet hoe ik wist hoe het moest. Maar eiste dat het kind bij haar terug gebracht werd (NU!) en gedurende de drie dagen die volgden haalde ik het kindje in de ochtend op bij de ‘koel-kamer’, bracht het meisje naar mijn cliënt en bracht de dag met haar door. We hadden haar gewassen, ingesmeerd met olie, de kleertjes aan gedaan die zij voor haar gekozen hadden, haar haartjes gekamd. Gewikkeld in een dekentje konden haar mama en papa haar vast houden. En konden familie en vrienden komen kijken en dit kleine mensje ontmoeten. In 1984 nog niet iets dat gedaan werd in een ziekenhuis. Met ons drieën en een uitvaartverzorger hebben we haar in een kistje gelegd en haar begraven op de vierde dag. Toen mijn man overleed in Australië werd het heel duidelijk hoe anders men aankeek tegen een opbaring thuis en zelf veel doen in de organisatie van een uitvaart. En toen besloot ik, wanneer ik in de toekomst ruimte krijg (na het grootbrengen van ons kind) dan wil ik het landschap van de dood veranderen… Gelukkig had ik toen nog een goed aantal jaren van levenservaringen die moesten komen. Want ook die hebben mij veel gebracht. Over de jaren leerde ik dat het leven erg lang (te lang) gerekt wordt in veel gevallen. En hoe angst maakt dat mensen een zeer lange lijdensweg aan gaan. Ik ondervond aan den lijve hoe het is dat we allemaal ons eigen pad lopen en dat, hoewel we naast een ander kunnen lopen en ondersteunend kunnen zijn, we de pijn niet kunnen wegnemen. Maar dat de rol van ’Stille Getuige’ heel, heel erg belangrijk is. Dat ‘levende rouw’ ook een diepe rouw is, heel ingrijpend en nooit aflatend… En zo meer. En toen ik uiteindelijk in 2015 dit werk full time in stapte, voelde ik mij werkelijk ‘klaar’ voor deze rol. Echter, ook sindsdien heb ik nog erg veel bij geleerd – en ik denk ook niet dat dat ooit stopt.

Wat betekent doodgaan voor jou? 
Ik stel mij zo voor dat ik mijn lichaam verlaat, maar dat er een zeker bewustzijn verder leeft. Ik weet niet hoe. Maar dat geeft ook niet. Dat zal zichzelf wijzen. Net als dat de dingen in het bos, waar ik een aantal decennia leefde, zichzelf wezen, zal ook de dood zich ontvouwen.

Wat is jouw boodschap naar mensen die gaan sterven? En naar mensen die hen nabij zijn?
Praat over wat je bezig houdt – wat je deelt wordt dragelijker… Maar kies zorgvuldig uit tegen wie je praat. Organiseer wat je nodig hebt en schrijf je wensen op! Maak het duidelijk aan je naasten en de medici rondom jou heen. Creëer elke dag een aantal geluksmomenten, hoe klein dan ook! En vertrouw… Vertrouw dat ook jouw dood gewoon ‘goed komt’. Want de dood gaat zich gewoon voltrekken. In grote lijnen voor iedereen gelijk. En er zijn er biljoenen jou voorgegaan. 

Je hebt het ook over ‘opbaring’. Voor veel mensen klinkt dat luguber. We zijn niet gewoon hier om onze doden nog een tijdje aan te kijken en bij ons te houden. 

Het ‘zijn’ met onze doden is iets dat heel goed is voor ons rouwproces. Al onze zintuigen zijn betrokken wanneer we iemand wassen, aankleden en tillen wanneer wij hen de laatste verzorging geven, en aankijken voor een aantal dagen erna, wanneer zij thuis zijn opgebaard. Dit maakt dat onze hersenen werkelijk de mogelijkheid en ruimte krijgen te begrijpen dat deze persoon dood is. Houden we het op afstand, zijn we er niet bij betrokken en laten we het allemaal over aan de uitvaartverzorger of gaan zelfs niet bij het lichaam kijken, dan kan dat een impact hebben op het rouwproces dat later volgt.

In het verleden leefden wij samen met oudere generaties en zieke familieleden en zelfs met onze doden. De dood was onderdeel van ons leven op een manier zoals dat nu niet meer het geval is. Overledenen werden opgebaard in de achterkamer, op tafel of op bed. Sinds uitvaart een industrie is geworden, is het veel verder bij ons vandaan komen te staan. Een ieder met wie ik samen een overledene verzorg en thuis opbaar (inclusief kinderen van alle leeftijden), zijn er zeer positief over na afloop en hebben er geen negatieve gevolgen van ondervonden. Ook de volwassenen en kinderen die eerst angstig waren, zeggen later hoe blij zij zijn dit zo gedaan te hebben.

Op vandaag is het niet meer zo vanzelfsprekend als pakweg 20 jaar geleden dat mensen een kerkelijke begrafenis krijgen. Er zijn al heel  mooie en betekenisvolle alternatieven. 

Dat klopt. Mensen willen uitvaarten die persoonlijker zijn, met ruimte voor enige invulling en vooral iets dat betekenisvol is voor overledene en nabestaanden …En in veel gevallen blijkt religie iets waarmee men opgegroeid was, maar waar men minder tot geen verbinding mee heeft.

Wat is het mooiste ritueel dat jij ooit gezien hebt? 

Ik had de eer een familie in Australië te mogen begeleiden wiens man, papa en opa overleden was. Wat ik ga beschrijven is niet zomaar een ritueel. Maar een aaneenschakeling van handelingen die voelden alsof het een urenlang ritueel was dat ‘vloeide’. Alsof het een kabbelende rivier was – rustig wat bochten om, dingen dreven erop mee en naar bestemming toe… Kleinzoon, 16 en timmerman in opleiding, had zelf de kist gemaakt en bracht deze naar opa’s huis. Zijn zus, 18 en van het tekenen en schilderen, beschilderde de kist terwijl een groot deel van de familie in en om het huis was, de tuin opruimend en mooi makend, decoraties aanbrengend en zich onder het afdak van het terras schaarden met kopjes thee en koffie, alwaar zij werkte aan de kist. Op die manier voelde het als een bijenkorf, waar men heel gefocust bezig is met iets moois… Er werd in rust gewerkt en een ieder leek op heel natuurlijke wijze taken op zich te nemen. Alles was goed voorbereid. De kist was klaar en stond te drogen. Later in de ochtend begonnen anderen binnen te komen. Bezoekers gingen langs bij opa en brachten nog even wat tijd bij hem door. Legden een bloem die zij meebrachten uit eigen tuin of onderweg geplukt.

Uiteindelijk verzamelden twee van de kinderen en 2 kleinkinderen zich rondom het lichaam van opa en hebben wij hem zelf in de kist gelegd en naar buiten gedragen, de tuin in. Zijn kist stond onder de (zijn) rozenboog, zijn dochter speelde gitaar, zoon de fluit men zong twee van zijn favoriete liederen. Er waren speeches en mooie herinneringen werden gedeeld. Toen kwam het moment waar de naaste familie een variatie van het linten ritueel uitvoerde : de 9 leden van het gezin met kleinkinderen stonden rondom echtgenoot/vader en opa . Drie linten legde ik in zijn handen en werden ook vast gehouden door de naasten (drie aan elk lint, met 70 cm afstand). Aan de linten hing een kaartje voor elk gezinslid, geschreven door de overledene voordat hij stierf. Als laatste woord en gift aan hen.

Na een laatste ‘farewell-gedicht’, waarbij alle aanwezigen ‘antwoord geven’ met een ‘vlieg nu je vrijheid tegemoet!’, knipte ik de linten door naast elk kaartje dat voor hen was en na nog even een minuut of twee gestaan te hebben, luisterend naar muziek, sloten wij de kist. Deze werd naar eigen auto gedragen en opa werd langzaam het pad afgereden. We liepen een stukje mee en zongen een lied, tot aan het hek.  Vrouw en dochter stapten ook in, en wij reden hem zelf naar het vuur (het crematorium). Alle aanwezigen kregen bij vertrek een zakje zaad mee, van bloemen en struiken uit opa’s tuin. Laat in de middag haalde ik de as op en bracht het nog warm terug naar de familie.

Op dit moment ben je zelf ook heel ziek. Verandert dat iets in hoe jij kijkt naar en praat over ziek zijn en doodgaan en hoe dan?  

Nee, mijn ideeën en gevoelens over de dood zijn niet veranderd . Dus ook niet hoe ik erover praat in mijn workshops, lessen en naar mijn cliënten toe. Ik voel mij meestal nog erg goed en veel van mijn cliënten weten het niet. Dit vind ik ook niet nodig. Is niet relevant voor hen.

Wat wil je mensen graag meegeven die naar je workshop komen? En waarom is dat zo belangrijk voor jou? 

Ik hoop een open vizier te creëren en een comfortablel zijn met sterven en de dood. Het opnieuw leren er mee te durven Die trouwe getuige durven en willen zijn, zonder zelf onderuit te gaan. Te vertrouwen op het natuurlijk proces èn weten hoe en waar hulp te organiseren voor degene die men begeleidt (anderen of zelf). Mythes over wat wel en niet mag aangaande het thuis verzorgen, opbaren en zelf organiseren van een uitvaart, uit de wereld helpen. Inspireren. En tot slot de rouw in de ogen durven te zien en durven te voelen. Er is ook deels persoonlijk werk gedurende deze workshop – daar is lastig onderuit te komen. Maar men is in goede handen… 

Onlangs waren je kinderen hier op bezoek; voor het eerst in Europa. Jullie hebben een geweldig leuke tijd gehad samen maar toch moet het afscheid niet makkelijk geweest zijn. Wat gaat er dan door je heen? 
Na een dikke 4 jaar, waarin ik 1x een bezoek bracht aan Australië voor een aantal weken, was er veel wat we ons herinnerden waarvan we niet wisten dat we het vergeten waren… Gevoelens, hart-connectie, herkenning, een half woord, een blik. We kennen elkaar zo goed, door alle jaren als hecht gezin geleefd te hebben in het bos. Maar toch – het was een lange tijd van gescheiden zijn. Het afscheid was moeilijk en verdrietig. Veel gaat er niet door mij heen op zo’n moment. Ik kan alleen maar voelen. Woorden heb ik dan niet.  Ik moest de auto in en terug naar huis rijden in een storm. Het weer paste bij mijn gevoelens op dat moment.  Ik huil bij vlagen en ben dan graag tenminste 24 uur alleen. Vreselijk om mensen tegen te komen.  Af en toe vallen mij dingen op.

Word ik geraakt door iets dat er is of niet meer is en schrijf ik dat op: 

All of December, until your arrival on boxing day, I woke with the excitement and in the knowledge of ‘not long now’.
Then, until yesterday, I rose with a feeling of joy for another day to come with two people so dear to me – two of my kin. More adventures and exploring, more walks, long talks, boardgames, laughter and togetherness, eating together, coffee and cake… Last night we said our goodbyes and a plane is taking you back home all day today and all night to come.
I feel your absence with every move I make. Everything I do seems to create an echo : they are gone now.  I clean the teapot with the remnants of our last hot drink together. As if I wipe your presence some more.
The largest pot in the house not needed now.
Your shelf in the bathroom empty.
No more wet Emmy feet on the bathmat when I enter the bathroom after you showered.
No heads poking around the door in the morning, the dog jumping for joy at that.
Finn’s coat not over the chair.
No boots at the door.
Last night, returning from dropping you at the hotel, I drank my Sleepytime Tea before bed, alone.

I can do this, I can do this, I can do this…